Choć najczęściej mówi się o żądleniu pszczół, mało kto wie, że te owady potrafią również… gryźć. Tak, pszczoły mają aparaty gębowe przystosowane do gryzienia, choć nie służą im one do samoobrony w taki sposób, jak żądło. Gryzienie jest jednak istotną częścią ich życia – od obrony przed intruzami, przez higienę ula, po przetwarzanie materiałów budowlanych. W tym artykule szczegółowo przyjrzymy się temu zjawisku, tłumacząc, w jakich sytuacjach pszczoły gryzą, jak wygląda ich aparat gębowy oraz czy ich ugryzienia mogą być niebezpieczne dla człowieka.
Jak zbudowany jest aparat gębowy pszczoły?
Aby zrozumieć, czy pszczoły rzeczywiście gryzą, należy przyjrzeć się ich anatomii. Aparat gębowy pszczół to tzw. aparat typu gryząco-liżącego. Składa się on z żuwaczek (mandibulae) oraz części służących do zlizywania nektaru, takich jak języczek (glossa).
Żuwaczki, umiejscowione po bokach głowy, są silnie umięśnione i służą do mechanicznego przetwarzania materiału – np. wosku, propolisu, a także do rozdrabniania części ciał intruzów, takich jak chrząszcze czy roztocza. Te struktury pozwalają pszczołom także na wykonanie rzeczywistego ugryzienia, choć ich siła nie dorównuje żuwaczkom drapieżników.
W jakich sytuacjach pszczoły gryzą?
1. Obrona ula przed małymi intruzami
Pszczoły, zwłaszcza robotnice pełniące funkcję strażniczek, mogą gryźć małych wrogów, takich jak pasożyty (np. roztocza Varroa destructor), małe chrząszcze, larwy moli woskowych czy inne owady próbujące dostać się do ula. Żądło jest skuteczne tylko w przypadku większych przeciwników – do mniejszych stosuje się właśnie żuwaczki. Pszczoły są w stanie chwytać i rozrywać drobne organizmy, często przy udziale kilku osobników jednocześnie.
2. Usuwanie martwych organizmów i nieczystości
Kiedy do ula dostanie się małe zwierzę i umrze – np. mysz, którą nie sposób usunąć – pszczoły mogą gryźć jej ciało, a następnie pokrywać je propolisem, działającym jak naturalny balsam konserwujący. Gryzienie pełni w tym kontekście rolę czyszczącą i higieniczną.
3. Praca przy materiałach budowlanych
Podczas budowy plastrów woskowych oraz uszczelniania ula propolisem, pszczoły wykorzystują żuwaczki do gryzienia, formowania i dokładnego układania materiałów. Bez tej funkcji niemożliwe byłoby precyzyjne operowanie twardymi strukturami wosku czy żywicy.
Czy pszczoły gryzą ludzi?
W większości przypadków kontakt człowieka z pszczołą kończy się żądleniem, nie ugryzieniem. Jednak w pewnych okolicznościach pszczoła może użyć żuwaczek również wobec ludzi. Przykładem jest sytuacja, gdy pszczoła zapląta się we włosy lub odzież i nie może użyć żądła – wtedy może próbować się oswobodzić, gryząc skórę. Ugryzienie pszczoły przez żuwaczki nie jest jednak szczególnie bolesne – przypomina lekkie uszczypnięcie lub ukłucie. Dla większości ludzi jest praktycznie niezauważalne, choć osoby wrażliwe mogą odczuć pieczenie.
Warto jednak podkreślić, że niektóre pszczoły – zwłaszcza dzikie gatunki, jak pszczoły murarki (Osmia spp.) – mogą mieć silniejsze żuwaczki niż pszczoła miodna (Apis mellifera). Choć nadal nie stanowią one zagrożenia, ich ugryzienie może być bardziej wyczuwalne.
Biologiczne znaczenie gryzienia u pszczół
Z perspektywy ewolucyjnej, zdolność do gryzienia ma ogromne znaczenie dla funkcjonowania kolonii. Pszczoły wykorzystują tę umiejętność:
-
W walce z pasożytami i szkodnikami, co zwiększa przeżywalność kolonii,
-
W higienie i konserwacji ula, co ogranicza rozwój chorób i patogenów,
-
W budowie i modyfikacji gniazda, co wspiera adaptację do zmiennych warunków środowiskowych.
Dzięki wszechstronności aparatu gębowego, pszczoły mogą funkcjonować jako zarówno zbieraczki pokarmu, jak i obrończynie, budownicze i higienistki ula.
Gryzienie a żądlenie – istotne różnice
Warto wyraźnie oddzielić dwa mechanizmy obronne pszczół: żądlenie i gryzienie.
-
Żądło to przekształcony narząd pokładełka, obecny tylko u samic (robotnic i królowych), wyposażony w gruczoły jadowe. Po żądleniu często pozostaje wbite w skórze ssaka, a pszczoła ginie.
-
Żuwaczki są natomiast strukturą mechaniczną, wykorzystywaną wielokrotnie, bez utraty życia. Pszczoła może gryźć wielokrotnie i precyzyjnie, bez konieczności samoofiary.
Czy pszczoły produkują ślinę z enzymami?
Tak – ślina pszczół zawiera enzymy, takie jak glukozydaza czy inwertaza, wykorzystywane głównie do przetwarzania nektaru w miód. Jednak nie są one wykorzystywane przy gryzieniu ofiar. Nie istnieją dowody na to, by ślina pszczół miała właściwości trujące lub paraliżujące, w przeciwieństwie np. do jadu owadów żądlących.
Co ciekawe, według niektórych badań pszczoły mogą wydzielać enzymy o właściwościach antyseptycznych – co pomaga utrzymać czystość w ulu po gryzieniu intruzów lub usuwaniu martwych ciał.
Pszczoły rzeczywiście gryzą, choć nie jest to ich główny mechanizm obronny wobec dużych przeciwników, takich jak człowiek. Żuwaczki pszczół miodnych są wyspecjalizowane w różnych funkcjach – od walki z pasożytami po budowę ula. Ich ugryzienia są zazwyczaj niegroźne i rzadko odczuwalne przez ludzi. Dla ekologii ula jednak zdolność gryzienia ma ogromne znaczenie – to jeden z filarów przetrwania kolonii w obliczu zagrożeń biologicznych i mechanicznych.
Zatem odpowiedź na pytanie czy pszczoły gryzą? brzmi: tak, ale z reguły nie gryzą ludzi – i raczej nie po to, by się bronić. Gryzienie to ukryta, lecz niezwykle ważna broń pszczelego arsenału.
