Pszczoły miodne (Apis mellifera) są owadami społecznymi, których przetrwanie i efektywne funkcjonowanie kolonii zależą od precyzyjnej wymiany informacji. W odróżnieniu od wielu innych gatunków, pszczoły nie polegają wyłącznie na dźwiękach – ich repertuar komunikacyjny obejmuje zapachy, dotyk, wibracje oraz charakterystyczne ruchy ciała. Te formy przekazu są nie tylko efektywne, ale i niezwykle wyrafinowane z punktu widzenia etologii.
Taniec – przestrzenny kod w ulu
Jednym z najbardziej fascynujących zachowań komunikacyjnych pszczół jest tzw. taniec wywiadowczy (waggle dance), opisany szczegółowo przez Karla von Frischa, laureata Nagrody Nobla w dziedzinie medycyny i fizjologii. Ten złożony ruch ciała przekazuje informacje o lokalizacji źródeł pożywienia znajdujących się poza ulem.
Pszczoła wracająca do gniazda po udanym locie wykonuje serię obrotów i ósemkowatych ruchów na plastrze w obecności innych robotnic. Kierunek, w którym biegnie podczas fazy wibracyjnej, wskazuje kąt względem słońca, w którym należy lecieć, aby dotrzeć do nektaru. Długość trwania tej fazy koreluje z odległością – im dłuższy taniec, tym dalej znajduje się źródło.
Co ciekawe, taniec odbywa się w ciemności, wewnątrz gęsto zabudowanego ula, co oznacza, że robotnice odbierają informacje głównie za pomocą narządu dotyku i specjalnych receptorów wrażliwych na drgania. Dzięki temu nawet w gęstym tłumie mogą trafnie odczytać przekaz koleżanki.
Feromony – zapachowe nośniki informacji
Drugim filarem komunikacji pszczół są związki chemiczne zwane feromonami. Wydzielane przez różne kasty – królową, robotnice i trutnie – pełnią rolę informacyjną zarówno na poziomie indywidualnym, jak i całej kolonii.
Królowa produkuje tzw. feromon królowej, który jest kluczowy dla utrzymania jedności rodziny. Hamuje on rozwój jajników u robotnic, a jednocześnie informuje je o obecności i kondycji matki. W przypadku jej śmierci lub osłabienia, brak feromonu wywołuje u robotnic szereg reakcji, prowadzących do wychowania nowej królowej.
Pszczoły wykorzystują również feromony alarmowe, wydzielane głównie przez gruczoły jadowe. Substancja ta, zawierająca między innymi izopentylowy octan, informuje inne robotnice o zagrożeniu i mobilizuje je do obrony. Ciekawym zjawiskiem jest to, że feromon ten pachnie podobnie do bananów – stąd zalecenie, by nie jeść ich w pobliżu uli.
Wibracje i dźwięki – subtelne sygnały ciała
Choć pszczoły nie dysponują aparatem głosowym jak ssaki, potrafią generować wibracje ciała poprzez szybkie poruszanie skrzydłami lub mięśniami tułowia. W ten sposób emitują dźwięki o niskiej częstotliwości, które są wykorzystywane w różnych kontekstach.
Przykładem może być piping – cichy dźwięk wydawany przez młode królowe jeszcze w matecznikach, który pełni funkcję ostrzegawczą i sygnalizuje gotowość do walki z innymi królowymi. Z kolei robotnice używają tzw. drgań rekrutacyjnych do pobudzenia innych pszczół do aktywności, np. przed rozpoczęciem lotów zbieraczych.
Ważnym aspektem tej formy przekazu jest to, że wibracje rozchodzą się po całym plastrze, działając na kolonię jako wewnętrzny system głośnikowy, szczególnie przydatny w ciemnym, zatłoczonym wnętrzu ula.
Dotyk i kontakt bezpośredni
Komunikacja u pszczół to nie tylko taniec czy chemia – ogromne znaczenie ma również dotyk. Pszczoły używają czułków do wzajemnego badania się i rozpoznawania. Czułki zawierają liczne mechanoreceptory i chemoreceptory, dzięki którym pszczoły mogą identyfikować inne osobniki, rozpoznawać feromony oraz sygnały społeczne.
Podczas karmienia larw, przekazywania nektaru (tzw. trofalaksja) czy czyszczenia, kontakt fizyczny umożliwia bezpośrednie przekazywanie informacji o stanie zdrowia i jakości pokarmu. Dzięki temu możliwe jest utrzymanie homeostazy całej kolonii.
Rola środowiska i ewolucyjna adaptacja
Nie bez znaczenia pozostaje środowisko, w którym pszczoły rozwinęły swoje sposoby komunikacji. Ul to ciasne, ciemne i głośne miejsce – warunki te uniemożliwiają stosowanie złożonych sygnałów wizualnych, jak u wielu innych owadów. Właśnie dlatego ewolucja wymusiła na pszczołach rozwinięcie alternatywnych strategii, takich jak taniec na pionowej powierzchni plastra czy precyzyjne użycie feromonów w trójwymiarowej przestrzeni.
Te mechanizmy są dowodem wysokiego stopnia integracji społecznej oraz świadectwem złożonej organizacji behawioralnej, która pozwala pszczołom działać jak jeden superorganizm. Każda informacja, niezależnie od kanału przekazu, służy jednemu celowi – optymalizacji pracy całej społeczności.
Komunikacja w kontekście zagrożeń i zmiany klimatu
Współczesne badania wskazują, że niektóre substancje chemiczne obecne w środowisku – jak pestycydy z grupy neonikotynoidów – mogą zakłócać zdolność pszczół do komunikacji. Uszkadzają one ośrodkowy układ nerwowy, co prowadzi do błędów w tańcu, osłabienia zdolności rozpoznawania feromonów i dezorientacji w terenie.
Zmiany klimatyczne także wpływają na rytm życia pszczół i dynamikę sygnałów społecznych. Dłuższe okresy ciepła mogą zaburzyć cykl rozwojowy kolonii, zmuszając ją do podejmowania nietypowych decyzji komunikacyjnych, jak np. wcześniejsze rojenie.
Rozumienie i ochrona subtelnych form porozumiewania się pszczół staje się więc nie tylko kwestią naukową, ale także praktycznym wyzwaniem dla rolnictwa i ochrony środowiska. W każdej pojedynczej wymianie informacji między owadami kryje się fragment większej układanki, której stawką jest przetrwanie całych ekosystemów.
Źródło: www.cafeanimal.pl
